[Ersin Böke]

Evet ! açık ve net. Şu yazıyı yazarken yanımda duran  Boyut yayınlarının mükemmel hazırlanmış Bahriyye tıpkıbasımına bakıyorum ve soruyorum;

Piri Reis harita çizmeyi kimden, nerede ve nasıl öğrendi?

Ne Bahriyye 'nin kendisinde ne de O 'nunla ilgili okuduğum akademik çalışmalarda bu konuya hiç değinilmiyor.

Harita çizim tekniği ile ilgili önemli detaylar var, hatta bu çizim tekniğinin adı bile yazılı. NODOR ! öyle isimlendiriyor üstad. Ama bu konuda da hiç bir bilgi yok.

Açıkçası çok bilinmezler ile dolu bir uzun hayat. Şu alıntı Svat Soucek 'in Piri Reis ve Kolomb sonrası Türk haritacılığı adlı kitabından.

haritasını yaptıktan sonra yaklaşık 20 yıl boyunca Piri Reis 'e ne olduğu ile ilgili hiç bir kayıt yoktur. 1547 yılında Süveyş filosunun komutanı olarak tekrar ortaya çıkar.

Birden fazla nedenden ötürü bu tuhaf bir görevdir. O zamanlar 70 yaşlarında olmalıydı ve Kızıldeniz ile Hint Olkyanusundan çok Akdeniz  O 'nun uzmanlık alanıydı. Yirmi yıl boyunca bölgede büyük seferler gerçekleşirken neden Akdeniz 'de hiç görev yapmamıştır ?

Piri Reis bu göreve atanmadan önce bu işi başarı ile yapan Selman reis zaten 1547 den önce ölmüştü.

Piri Reis 'e hiçde bilmediği denizlerde mi görev verilmiştir? Öyle ise neden?

İşte bütün kış  çalıştığım konular bunlardı. Öyle çok fazla tesadüf diyebileceğiniz tarihi olay ve belgeler var ki.

Ama soruları doğru sormak gerekiyor.

Pir reis harita çizmeyi nerede kimden ve nasıl öğrendi ?
Piri Reis 20 yıl nerelerdeydi?
Portakallar dediği Portekiz ve Ispanya ile ne alıp veremediği vardı?
Piri Reis kendisinden sonra neden hiç kimseye harita çizmeyi öğretmedi?
dünya haritasını çizerken açıkça bahsettiği başka haritalar var. Bu hareitalar nerede?
Önemli bir harita toplayıcısı olan Piri Reis 'in arşivi olmalı. Nerede?

Daha böyle çok soru var. Hepsi de ciddi akademik çalışmaya ihtiyaç duyulan ilginç konular.

Bu kış Piri Reis ile ilgili yaptığım okumaları ve çıkarımları bir günlük şeklinde yazmaya çalışacağım.

Geliyor efendim. Tekmili birden.  İlk bölüm.

YOK MU BUNUN BİR OKULU?


 

[Ersin Böke]

Günümüzde dahi kullanılabilecek durumda olan Piri Reis'in portalan haritaları ciddi bir haritacılık tekniği ile çizilmiş. Peki Piri Reis öncesi haritacılık ne durumdaydı? Bu konuda daha fazla bilgi edinmek isteyen dostlar yine Boyut yayınları tarafından basılmış olan Piri Reis ve Kolomb sonrası Türk haritacılığı adlı eseri inceleyebilirler. Yazarı Svat Soucek.

Piri reis öncesi haritacılıkta iki akım başı çekiyor. Mayorka ve Cenova haritacılık okulları. Bunlar harita çisim tekniklerini benimseyen farklı iki akım. Temel fark Cenova haritacılık okulu haritaları sadece kıyılara odaklanırken Mayorka haritacılık okulu akımında karalar ve başkaca tarihi bilgiler de yer alır.

Biz ağırlıkla Mayorka Haritacılık okulu akımı ile ilgileneceğiz. Kısaca ansiklopedik tanımı şu şekilde

Mayorka kartografik okulu " tarihçiler tarafından Yahudilerin sınır dışı edilmesine kadar 13., 14. ve 15. yüzyıllarda Mayorka'da gelişen ağırlıklı olarak Yahudi haritacılar , kozmograflar , denizcilik aleti yapımcıları ve bazı Hıristiyan ortakların koleksiyonuna atıfta bulunmak için kullanılan terimdir . Etiket genellikle Katalonya'da çalışanları kapsar . Mayorka okulu, çağdaş İtalyan haritacılık okulu ile sıklıkla karşılaştırılır

Daha kesin tarih vermek gerekir ise Portalan haritalara 1300 lü yıllardan sonra aniden görülmeye başlanmıştır. İsteyenler bu okulun belli başlı temsilcilerinin kim olduğunu da internetten kolayca bulabilirler. Mayorka haritacılık okulu akımına ait olan haritalarının kesinlikle sıkı sıkıya bağlı kalınmış olan çizim teknikleri vardı.

Bunlar kerte çizgisi ağı haritaları idi (Rhumbline network ya da rüzgar gülü ağı ) olarak adlandırılırlardı. Genel olarak tanımlamak gerekir ise harita üzerindeki rüzgar güllerinin konumu gökyüzündeki yıldızların yeryüzündeki izdüşümü gibi düşünülebilir. Bugün hala daha tam olarak bu haritaların nasıl kullanıldığına  dair çok açıklayıcı bilgiler yok.
 
O dönemde Mayorka haritacılık okulu haritacıları aynı zamanda bruixole olarak da anılırlardı. Tam Türkçe karşılığı kahin olarak düşünülebilir. Bunlar aynı zamanda belli bir zamanda yıldız haritasını da gösterek ekipmanları olan usturlabı da  üretmekteydiler.

Şimdi gelelim Mayorka haritacılık okulunca yapılan haritaların çizim tekniğine. (Bu bilgiler Wikipedia dan alındı. Bunu unutmayalım çünkü gerekecek)

Daire , bir altıgen tanımlayan on altı eşit parçaya bölünür , daha sonra " 16 rüzgar gülü için" seyir yönleri ağı, kerteler adı verilen 16 "düz çizgi" gruplarıyla temsil edilir. Her bir tepe noktasından , 7 rhumbline heksadekagenin iç kısmına doğru "dönüşümlü bir hızda" onun karşısındaki köşenin 7'sine bağlanır, ancak bu tepe noktasını diğer 8 birbirine karıştırılmış tepe noktasına bağlamak için herhangi bir çizgi yönlendirilmez. Kalan 9 radyal çizgi (16 rüzgarı tamamlamak için) her bir tepe noktasından altıgenin dışına doğru yansıtılır, ancak bazı portolanlarda bu 9 çizgi görünmez. [6]

Sekiz ana yön (veya rüzgar) için rotaların çizgileri siyah mürekkeple (veya bazen altınla ) çizilir ; sekiz ara yön (yarım rüzgar) yeşille çizilmiştir; ve 32 rüzgar gülü durumunda, kalan on altı (çeyrek rüzgar) kırmızıyla çizilir. Bu "kerte çizgileri" kümesinin kesişimi, portolanlarda çeşitli simetrik kareler, paralelkenarlar, yamuklar ve üçgenler deseni belirler

Gelelim diğer bir açıklamaya;

Şimdi çünkü yazdılar oldu ayan
tam onaltı bahis ettiler oran
merkezi onun orta yerine düşer
bu onaltı çevre yanına üşer
bu onaltının birinden birine
ki çekerler çizgi yerli yerine
bir çizginin iki başını hesap
edince otuziki olur cevap
dahi dinle iş bu harita halini
ta bilesin ilmini amalini

başlıca rüzgarlar sekizdir hepsi siyah
yeşil olur iki rıh (rüzgar) ortası ey şah
kırmızısı başka ta onaltıdır tamam
otuziki oldu bu kez irtisam (çizim)

Tahmin edeceğiniz üzere ikinci alıntı Piri Reis'in anlatımı. Çok açık ve net görüleceği üzere her iki anlatım da aynı. Mayorka haritacılık okulu haritalarının en temel karekteristiği işte bu rüzgar gülü idi. Her iki açıklamada da özellikle renklere dikkatinizi çekmek isterim. Keza dairenin merkezinden çizilen 16 çizginin uçlarının düz çizgiler ile bağlandığı nasıl da açık ve net.

Görüleceği üzere Piri Reis Kitab-ı Bahriye de yer alan portalan haritaları kesinlikle Mayorka Haritacılık Okulu geleneklerine uygun olarak çizilmiştir. Bu portalanlar Mayorka Haritacılık Okulu akımının devamıdır.  Bu teknik ile çizilmişlerdir. Yukarıdaki her iki açılamanın yazılmasının arasında tam 500 yıl var ve aynı çizim tekniğini anlatıyorlar. Bu üzerinde  Akademik çalışılması gereken konulardan sadece biri.

Bu Haritacılık okulunun belli başlı temsilcileri kronolojik bir tabloda gösterilmiş. Şimdi hepsini burada isim isim yazmaya gerek yok. Ancak bilinen ilk haritacı Angeli Dolcet. Arada Gabriel  Vallaseca gibi meşhur haritacılar da var. Ama benim ilgilendiğim Mayorka haritacısı 1462 yılında kayıtlarda adı yer alan , dini belli olmayan bir haritacı. Ölüm tarihi ve eserleri ile ilgili çok bir bilgi yok. Ama isim ister istemez dikkat çekiyor.

Antoni Piris..

İlginç bir isim benzerliği değil mi?  Tesadüf işte. Bir ilginç tesadüf daha Piri Reis 'in amcası meşhur Türk denizci Kemal reis ile ilgili. Kemal Reis II Beyazıt'ın talimatı ile 1487 de filosu ile endülüs emevilerine yardım için İspanya kıyılarını vurmakla görevlendirilir. 1492 de Balear adalarını vurur.  Bakınız Balear adaları hangileri.  Minorka, Mayorka, Cabrera, Ibiza ve Formentera. Tüm bu akınlarda Piri reis Kemal reis ile beraberdi.

Piri Reis çağdaşı ünlü devşirmeler gibi bir devşirme olabilirmi? Kitab-ı Bahriyye'yi yazmasını sağlayan Pargalı İbrahim Paşa bir devşirmeydi örneğin. Osmanlı 'da devşirme kanunla düzenlenen bir kurum halini almıştı ve Piri Reis eğer devşirme olsaydı bunun saklanması ya da söylenmemesi için bir neden de yoktu. Kaldı ki Piri Reis'in hayatı ile ilgili yapılan ciddi akademik çalışmalarda Kemal reis 'in O 'nun amcası olduğu çok açık.

Ancak şu da çok açık ki Piri Reis 'in portalanları klasik bir Mayorka haritacılık okulu haritalarının çok daha gelişmişi olarak karşımızda duruyor. Bir Mayorka haritacılık okulu haritasının tüm çizim teknikleri  Bahriye 'de çok daha geliştirilerek kullanılmış.

Bahriye 'de çok ilginç bir hikaye anlatılır. Kolomb ile Atlantik ötesine 4 defa seyir yapan tayfa sonralarda Kemal Reise de tayfalık yapmış. Belki böyle bir ilişki de Mayorka Haritacılık akımınından gelen bir haritacı ile de kurulmuş olabilir. Neden olmasın?

Bir sonraki bölümde ise Piri Reis'in yazım tekniği ile yazılmış bir önemli kitaptan daha bahsedeceğiz.